Καφές, ενεργειακά ποτά και ψυχική υγεία: Σημαντικά συμπεράσματα από νέα μετα-ανάλυση.

Μια από τις πιο εκτενείς μετα-αναλύσεις που έχουν δημοσιευθεί ποτέ γύρω από τον καφέ, τα ενεργειακά ποτά και τη σχέση τους με την ψυχική υγεία, είδε πριν λίγους μήνες το φως της δημοσιότητας μέσα από το περιοδικό Nutrients. Η ομάδα των ερευνητών συγκέντρωσε δεδομένα από περισσότερους από ενάμιση εκατομμύριο συμμετέχοντες και εξέτασε τη σχέση ανάμεσα στην κατανάλωση αυτών των ροφημάτων και τον κίνδυνο για αυτοκτονικές σκέψεις ή απόπειρες. Τα αποτελέσματα παρουσιάζουν πολύ σημαντικό ενδιαφέρον, αλλά και έντονες προεκτάσεις: ο καφές σε υψηλές ποσότητες φαίνεται να μειώνει τον κίνδυνο, ενώ τα ενεργειακά ποτά, ακόμη και σε μικρές δόσεις, σχετίζονται με αυξημένο κίνδυνο.

Δεν μπορώ να δηλώσω μετά βεβαιότητος ποιο από τα δύο ευρήματα είναι πιο εντυπωσιακό. Παρ’ όλα αυτά, σίγουρα το σχετικό με τον καφέ μπορεί να ξαφνιάσει τον αναγνώστη. Οι ερευνητές παρατήρησαν ότι όσοι έπιναν πάνω από 60 φλιτζάνια τον μήνα —δηλαδή δύο ή περισσότερα τη μέρα— είχαν χαμηλότερα ποσοστά απόπειρας αυτοκτονίας.  Η σχέση μάλιστα ήταν δοσο-εξαρτώμενη, με ακόμη ισχυρότερο αποτέλεσμα σε όσους ξεπερνούσαν τα 90 φλιτζάνια μηνιαίως! Ωστόσο, καθώς η συγκεντρωτική μελέτη είναι παρατηρητική, δεν μπορούμε να ισχυριστούμε πως ο καφές «προστατεύει» ή «προκαλεί μείωση κινδύνου» με την αιτιώδη έννοια. Αυτό που είναι βέβαιο —τουλάχιστον, σύμφωνα με τις έρευνες— είναι ότι όσοι καταναλώνουν καφέ είχαν χαμηλότερο κίνδυνο σε σχέση με όσους έπιναν λιγότερο ή καθόλου.

Στον αντίποδα, οι καταναλωτές ενεργειακών ποτών παρουσίασαν αυξημένο κίνδυνο ακόμη κι αν έπιναν μόλις ένα τον μήνα, με την πιθανότητα να ενισχύεται όσο αυξανόταν η συχνότητα. Εδώ η σύνδεση με την ψυχική υγεία είναι περισσότερο αναμενόμενη, τουλάχιστον έχοντας υπόψη την ευρέως διαδεδομένη αντίληψη που έχουμε για αυτά. Ερευνητικά, αυτή αποδεικνύεται μέσα από τα άλλα συστατικά τους, πέρα από την καφεϊνη: τη ζάχαρη, την ταυρίνη, το γκουαρανά και άλλα διεγερτικά που επιβαρύνουν τον ύπνο, το άγχος και τη διάθεση, ιδιαίτερα σε νεαρούς άνδρες. Συστατικά που ενώ για τις εταιρείες των ενεργειακών ποτών και τα προϊόντα τους αποτελούν βασικά POS και επικοινωνούνται μέσα από τα κανάλια τους, μάλλον τελικά είναι και τα πλέον επιβαρυντικά για την ψυχική υγεία μας.

Οφείλω όμως να γράψω και λίγα λόγια για το είδος της μελέτης, τον τρόπο παρατήρησης και το αν τελικά μπορούμε να εμπιστευτούμε τα αποτελέσματά της και σε τί βαθμό.

Εν προκειμένω, η μεθοδολογία διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο. Δεν εξετάζουμε μια απλή παρατήρηση, αλλά τα αποτελέσματα μιας συστηματικής ανασκόπησης και μετα-ανάλυσης, μιας εργασίας που ακολούθησε αυστηρό πρωτόκολλο από την αρχή. Οι ερευνητές είχαν καταθέσει το σχέδιό τους εκ των προτέρων σε διεθνές μητρώο (PROSPERO), κάτι που εκ των πραγμάτων προστατεύει τη διαδικασία από πειραγμένα αποτελέσματα. Χρησιμοποιήθηκαν οι οδηγίες PRISMA, οι οποίες επιβάλλουν πλήρη διαφάνεια στα βήματα επιλογής και αποκλεισμού μελετών, ενώ αναζητήθηκαν δεδομένα σε τέσσερις μεγάλες επιστημονικές βάσεις, ώστε να συμπεριληφθούν όσο γίνεται περισσότερα αποτελέσματα. Για την ιστορία, αναλύθηκαν δεδομένα από περίπου 1,5 εκατομμύριο συμμετέχοντες!

Στη συνέχεια εφαρμόστηκε μετα-ανάλυση με μοντέλο τυχαίων επιδράσεων, κατάλληλο όταν οι μελέτες διαφέρουν μεταξύ τους, και μετα-παλινδρόμηση (meta-regression) —μια στατιστική μέθοδος που, μέσα σε μια μετα-ανάλυση, εξετάζει αν οι διαφορές στα χαρακτηριστικά των μελετών, όπως η δόση, η ηλικία ή άλλοι παράγοντες, εξηγούν τις διαφορές στα αποτελέσματά τους— για να ελέγξουν αν πράγματι υπάρχει κλιμάκωση ανάλογη με τη δόση. Επιπροσθέτως, αξιολογήθηκε η ποιότητα κάθε μελέτης, όπως και η βεβαιότητα των συνολικών συμπερασμάτων, με αξιόπιστα εργαλεία (JBI και εντός συστήματος GRADE). Από τα παραπάνω, προέκυψε πως το αποτέλεσμα ήταν καθαρό· δεν εντοπίστηκε συστηματική μεροληψία. Παρ’ όλα αυτά, η βεβαιότητα χαρακτηρίστηκε χαμηλή ή πολύ χαμηλή, ακριβώς επειδή μιλάμε για παρατηρητικές έρευνες που δεν μπορούν να αποδείξουν αιτιότητα.

Με πολύ απλά λόγια, η μελέτη είναι αξιόπιστη ως προς τη μεθοδολογική της αυστηρότητα και μας δίνει ισχυρές ενδείξεις, αλλά δεν αποτελεί τελική απόδειξη. Κι αυτό γιατί οι περιορισμοί παραμένουν: οι συμμετέχοντες δεν κατανάλωναν όλοι τον ίδιο καφέ ή τα ίδια ενεργειακά ποτά, τα μεγέθη μερίδας διέφεραν και πολλοί καταναλωτές ενεργειακών είχαν και άλλες συμπεριφορές υψηλού κινδύνου, όπως υπερβολικό αλκοόλ ή κάπνισμα.

Ο δημόσιος σχολιασμός που ακολούθησε στο Medscape ήταν χαρακτηριστικός και άκρως διαφωτιστικός: οι ειδικοί σημείωσαν ότι η «προστατευτική» δράση του καφέ χρειάζεται περαιτέρω μελέτη, ενώ το ανησυχητικό μήνυμα για τα ενεργειακά ποτά ταιριάζει τόσο με τη χημική τους σύσταση, όσο και με το προφίλ των καταναλωτών τους. Προτάθηκε μάλιστα στους κλινικούς ψυχιάτρους να ρωτούν συστηματικά, περί κατανάλωσης ενεργειακών ποτών, όταν αξιολογούν ασθενείς με προβλήματα άγχους, ύπνου ή διάθεσης, γιατί αυτό από μόνο του μπορεί να αποτελεί ένδειξη!

Βεβαίως, η δημόσια συζήτηση γύρω από τα ενεργειακά ποτά δεν περιορίζεται σε ακαδημαϊκό επίπεδο. Στις αρχές Σεπτεμβρίου, η κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου ανακοίνωσε ότι θα απαγορεύσει την πώλησή τους σε άτομα κάτω των 16 ετών —κάτι που φυσικά αποτέλεσε αφορμή για μένα, ώστε να ψάξω περισσότερο το ζήτημα. Το μέτρο, που αφορά ποτά με περιεκτικότητα σε καφεΐνη άνω των 150 mg ανά λίτρο, θα εφαρμοστεί σε όλα τα καταστήματα, όπως και στα ονλάιν. Αποτελεί μια ξεκάθαρα πολιτική κίνηση που αντικατοπτρίζει ακριβώς τις ανησυχίες που αναδύονται, όχι μόνο από μελέτες σαν κι αυτή, αλλά και από την καθημερινότητα των κοινωνιών μας και τις προκλήσεις για την ψυχική υγεία.

Αν θέλετε να κρατήσετε ένα και μόνο συμπέρασμα από το παρόν, τότε σημειώστε: ο καφές και τα ενεργειακά ποτά, και τα δύο ροφήματα που διανέμονται και καταναλώνονται ελεύθερα στη χώρα μας, μπορεί να μοιράζονται την καφεΐνη ως αναπόσπαστο συστατικό, δεν μοιράζονται όμως την ίδια επίδραση στην ψυχική υγεία και πιο συγκεκριμένα στον αυτοκτονικό κίνδυνο. Ο πρώτος, σε συνετή καθημερινή χρήση, ίσως λειτουργεί ακόμη και προστατευτικά, καθώς συνδέθηκε με μειωμένο κίνδυνο για αυτοκτονικές σκέψεις ή απόπειρες, ενώ τα δεύτερα συνδέονται ολοένα και περισσότερο με κινδύνους για τη σωματική και ψυχική υγεία, ιδίως στους νέους.

Και μολονότι η παραπάνω μετα-ανάλυση δε μπορεί να ερμηνευτεί ως ξεκάθαρη απόδειξη, μας καλεί να ασχοληθούμε περισσότερο με το φλέγον αυτό ζήτημα, όχι μόνο των ενεργειακών ποτών, αλλά της ψυχικής υγείας εν γένει. Χρειαζόμαστε περισσότερες (εγχώριες) έρευνες, περισσότερες μελέτες, περισσότερες πρωτοβουλίες από τους κρατικούς φορείς και βέβαια, πάνω από όλα, συνειδητοποίηση για όλα όσα τρόφιμα και ποτά καταναλώνουμε, για όσες συμπεριφορές εφαρμόζουμε στην καθημερινότητά μας.