Μυθικές ζυθικές θηλυκές μορφές ή πώς υπήρχαν πάντα γυναίκες ζυθοποιοί

*του Σπύρου Μπουντούκη

Όσο περνούν τα χρόνια, όλο και περισσότερες γυναικείες μορφές ή σχετικές αναφορές παρατηρούμε στα ράφια των ελληνικών καβών και ζυθοπωλείων. Από την Χλόη, την Τούλα, ή τη Θάλεια, ως τη Μέδουσα, τη Noctua που παραδοσιακά τής αναφερόμαστε στο θηλυκό γένος (η συζήτηση για το πώς η γλώσσα αλλάζει τη βιομηχανία, σε επόμενο κεφάλαιο), και την εισαγόμενη, σπουδαία Spanish Marie, γενικά παρατηρούμε αλλαγές στην εικονογραφία της μπίρας. Ένα ποτό που παραδοσιακά το συνδέουμε με το αρσενικό στοιχείο, τη μέταλ μουσική (που εξυπακούεται είναι ανδρικό σπορ…) και εκπροσωπείται πανέμορφα από τα καλλιτεχνήματα του Antonio Bravo Vazquez στα κουτάκια της Seven Island ή τα σκληρά γραφικά των Λαρισαίων Pigs, βλέπει μια αλλαγή σε κάθε επίπεδό του, από την παραγωγή στην κατανάλωση και το μάρκετίνγκ του. Αυτή η αλλαγή που έχει ευτυχώς ενοχλήσει πολύ λιγότερους από ό,τι σε άλλους τομείς της βιομηχανίας, είναι η εμφάνιση – και η εκφώνηση – των θηλυκών στοιχείων του. Υπήρχαν πάντα γυναίκες ζυθοποιοί. Μερικές από αυτές δεν ήταν καν θνητές.

Κάθε ιστορική εποχή είναι μοναδική και θηλυκές μορφές υπήρχαν στη μπίρα από τη στιγμή που και η ίδια ξεκίνησε ως κοινωνική πρακτική. Αφ’ής στιγμής έχουμε αρχαιολογικά ευρήματα που προηγούνται των Μεσοποτάμιων πολιτισμών για αρκετές χιλιετίες, οι γυναίκες ζυθοποιοί είναι εκεί, βράζουν, σπάνε το κριθάρι, και πίνουν. Χωρίς να χρειαστεί να μπούμε στις ιστορίες των alewives της Αναγέννησης και της Μεταρρύθμισης, οι γυναίκες ζυθοποιοί είναι ένας ενεργός πυρήνας της ζυθοποιητικής κοινότητας σε κάθε ιστορικό σημείο που αυτή υπάρχει από το 7000πκχ. Θα επιλέξουμε να σταθούμε σε τρεις θρυλικές μορφές της ιστορίας της μπίρας, γιατί τέλος πάντων, τα πάντα έχουν πιο ωραία γεύση με μια καλή ιστορία να τα συνοδεύει. Ακόμα κι η μπίρα. Που είναι ήδη αρκετά συμπαθητική.

Νινκάσι – θεές γυναίκες ζυθοποιοί 

Οτιδήποτε σχετίζεται με την μπίρα, ξεκινάει από τη Μεσοποταμία. Με έκταση μισής ηπείρου και 4000 χρόνια συνεχόμενης ιστορίας, τα οποία διακόπτονται μόνο λόγω της αποικιοκρατίας, η αρχή μας οφείλει να γίνει πιο συγκεκριμένη. Βρισκόμαστε στα εδάφη του σημερινού Ιράκ, μεταξύ 3500 και 1800πκχ, στο «λίκνο του πολιτισμού» όπως αρέσει στους ιστορικούς να αποκαλούμε την Αρχαία Μεσοποταμία.

Όπως περιμένουμε, για το χτίσιμο της πρώτης αυτοκρατορίας στη γραπτή ιστορία, απαιτούνται χιλιάδες επαγγέλματα, συστήματα, κοινότητες, και λειτουργίες που πρέπει να κανονικοποιηθούν. Αυτό σημαίνει και η υπαγωγή των επαγγελμάτων στην αιγίδα μιας θεότητας, όπως ο Άγιος Νικόλαος προστατεύει του ναύτες ένα πράγμα. Πολλά μα και συνάμα ελάχιστα αλλάζουν από χιλιετία σε χιλιετία. Το ενδιαφέρον στη Σουμερία είναι πως το μόνο επάγγελμα που θεραπεύεται από μια γυναικεία θεότητα είναι αυτό του ζυθοποιού. Και το όνομα αυτής, Νινκάσι.

Η κόρη του Ένκι, του θεού του νερού, ενός σημαντικού θα έλεγε κανείς, συστατικού της μπίρας, αναφέρεται σε μια πλειάδα κειμένων από την εποχή εκείνη, με σημαντικότερο τον κατάλληλα επονομαζόμενο “Ύμνο στη Νινκάσι”, που εκτός από ύμνος, είναι και συνταγή ζυθοποίησης, ίσως η πιο πλούσια και ακριβής που έχουμε από την εποχή. Η Νινκάσι είναι μια θεότητα που συνδέεται ευθέως με τη μπίρα, την παραγωγή, την κατανάλωση, και τις επιδράσεις αυτής. Είναι μια τόσο μικρή θεότητα στην ιστορία της θρησκείας, που η σαφής ιδιοσυγκρασία της μπορεί να σημαίνει μόνο ένα πράγμα – η Νινκάσι είναι η συμβολική ενσάρκωση του θεϊκού στοιχείου της μπίρας.

Ύμνος στη Νινκάσι

Κάθε κείμενο που μας μιλάει για εκείνη, οφείλουμε να το εκλάβουμε ως κείμενο που μιλάει για τη μπίρα ή τη διαδικασία της ζυθοποίησης. Η εμφάνισή της πλάι στον Γκιμπίλ, τον θεό της φωτιάς, κάνει τους ερευνητές να αναρωτιούνται για τα ψησίματα της βύνης ή τις θερμοκρασίες της πολτοποίησης, γνωστό ως mashing – παρ’ότι πλέον πιστεύεται πώς το ψυχρό mashing ήταν η κανονικότητα στην Σουμεριανή ζυθοποιία, ένας ισχυρισμός που οδηγεί ποικίλους ιστορικούς να εικάζουν πως η Μεσοποτάμια μπίρα ήταν χαμηλών ή και μηδενικών αλκοολικών βαθμών.

Δύο μοιρολόγια μάς μαρτυρούν πως η αλλαγή του ονόματός της σε Κουρουννίτου (ή Κουρουννάμ), ένα όνομα ετυμολογικά προερχόμενο από τη ρίζα «κουρούνν», λέξη περιγραφική της ποιότητας του εν λόγω ποτού, αποτελεί μια μακραίωνη διαδικασία που αναδεικνύει τις διαρκώς εξελισσόμενες θέσεις και εντυπώσεις της μπίρας στις κοινωνίες της. Ο Ύμνος της και οι αναφορές εντός του στο μπάππιρ (μορφή προζυμιού), το μέλι, και τα βότανα, αποτελούν πηγές ανυπολόγιστης αξίας για την αναπαραγωγή των τότε ζυθοποιήσεων. Ακόμα και στο τμήμα του μύθου του Αμπού Σαλαμπίκχ που έχουμε στα χέρια μας, η Νινκάσι βράζει μπίρα καθώς η Νινσάρ, η «χασάπισσα» των θεών, προστάτιδα της προετοιμασίας και κατανάλωσης κρέατος, σφάζει πρόβατα και κατσίκια, ένα κείμενο που διαγραμμίζει την κεντρική θέση των Σουμέριων γυναικών στη διαδικασία της ζυθοποιίας.

Όπως ακριβώς στην πρώτη καταγεγραμμένη αυτοκρατορία της ανθρωπότητας βρίσκουμε αναντίρρητα στοιχεία για την ύπαρξη γυναικών ζυθοποιών, έτσι και στο πρώτο λογοτέχνημα, το Έπος του Γκιλγκαμές. Εκεί, η Σιντούρι, μια “alewife”, γυναίκα ζυθοποιός, σερβίρει μπίρα στον ομώνυμο ήρωα και προσπαθεί να τον πείσει πως η απώλεια, ο θάνατος είναι η μοίρα της ανθρωπότητας και όχι η αθανασία —όπως κάνει κάθε έβδομο μισόλιτρο μπίρας άλλωστε. Η κρίσιμη διαφορά με τη Νινκάσι είναι πως η Σιντούρι είναι άνθρωπος και επικοινωνεί περισσότερο τις υπαρξιακές ανησυχίες της κοινωνίας της, παρά το δίπολο απόλαυσης-μέθης που βλέπουμε να διαδίδεται και στην Αίγυπτο.

Αθώρ – Γυναίκες ζυθοποιοί σε μεταλλασσόμενες ζυθικές κουλτούρες

Νοτιοδυτικότερα, βρίσκουμε την Αθώρ (Hathor), μια θεά χτισμένη σε αντιθέσεις. Βασίλισσα των ουράνιων και των γήινων, η γυναίκα στη νεότητά της αλλά και στο γήρας, αιώνια όμορφη και ζωηρή, παρ’ότι γηραιότερη της Ίσιδας, η οποία σε κάποιους μύθους εμφανίζεται ως πεθερά της. Δε θα μπορούσε λοιπόν να έχει μόνο ένα όνομα και μία μορφή, ακόμα περισσότερο από ό,τι οι υπόλοιπες των παγκόσμιων μυθολογιών. Η Αθώρ όταν είναι θεά του σπιτιού, της φιλοξενίας, μητέρα και σύντροφος του Ώρου, έχει άλλες φορές μορφή αγελάδας, γυναίκας, ή μια σύμμειξη των δύο. Τα αγάλματά της έχουν τη δύναμη να θεραπεύσουν, να ευλογήσουν, και να προκαλέσουν όνειρα έμφορτα νοήματος στους προσκυνητές τους, ικανότητες τρομακτικά όμοιες με μια καλή ποσότητα Guinness.

Άθωρ

Η Αθώρ δεν είναι απλώς φιλόξενη και μητρική. Είναι η προστάτιδα του Ρα και στο κείμενο «Το Βιβλίο της Ουράνιας Αγελάδας» που φαίνεται να εμπνέεται από τις προσπάθειες του Φαραώ Ακενατών να καταργήσει τον πολυθεϊσμό, ο Ρα τη στέλνει —ως μάτι του— να τιμωρήσει την ανθρωπότητα με μορφή λέαινας υπό το όνομα Σεκμέτ. Στην οργή της, η Αθώρ δεν έχει σταματημό κι ο Ρα διατάζει τις γυναίκες της Ηλιούπολης (Κεντρική Αίγυπτος) να βράσουν μια κόκκινη μπίρα που η Αθώρ πίνει —νομίζοντας πως είναι αίμα. H επακόλουθη μέθη την ηρεμεί και γίνεται ξανά Αθώρ, η βασίλισσα του Αιγυπτιακού πάνθεου που φέρει αιώνια αγάπη για την ανθρωπότητα.^[1] Αν κάποιος έχει ακολουθήσει έναν χωρισμό του με αμύθητες ποσότητες κάποιας φτηνής lager, δύναται πλήρως να καταλάβει την επίδραση της μπίρας στην οργή κατά της ανθρωπότητας.

Όμως η Αθώρ δεν ήταν πάντα η θεά της μπίρας. Αναλαμβάνει αυτά τα καθήκοντα από τον Όσιρι, προστάτη, μεταξύ άλλων, των σιτηρών, όταν εκείνος με σπουδαίο συμβολισμό πεθαίνει ενώ αλέθει το κριθάρι για να φτιάξει μπίρα. Καθώς το σπυρί αλλάζει μορφή σε «υγρό ψωμί» στο μόνο ενωτικό στοιχείο του λαού και των Φαραώ, έτσι και η λατρεία για το πλέον καταναλωθέν αγαθό του Αιγυπτιακού λαού· όπως αναγεννάται το κριθάρι σε μπίρα, έτσι κι ο Ώρος σε Αθώρ. Μέσα στους δυισμούς της η Αθώρ, όπως και η Νινκάσι, είναι μια θεά όχι μόνο της μπίρας αλλά κυρίως της μέθης και της καταστροφής που μπορούν να προκαλέσουν τα αλκοολούχα ποτά. Παρ’ότι στον παραπάνω μύθο η μπίρα σταματάει την οργή της Σεκμέτ, είναι η μητρική θεά Αθώρ, η προστάτιδα της ζυθοποιίας, που φτάνει στο σημείο να θέλει να καταστρέψει την ανθρωπότητα.

Η μπίρα δεν ήταν πάντοτε τόσο υψηλή αλκοολικά ούτε στην Αίγυπτο, παρά μόνον έφτασε τους >3.5-5% αλκοολικούς βαθμούς, καθώς η ζυθοποιία εξελισσόταν τεχνικά. Στην αρχή ήταν κυριολεκτικά το «υγρό ψωμί» τους, ένα θρεπτικό και αναζωογονητικό ρόφημα. Οι ερευνητές της αρχαίας αιγυπτιακής ιστορίας έχουν προτείνει πως η αλλαγή της Αθώρ σε Σεκμέτ αντικατοπτρίζει τις κοινωνικές αλλαγές που επήλθαν με την άνοδο των αλκοολικών βαθμών στο αγαπημένο ποτό των Αιγυπτίων, και ως εκ τούτου τη διάδοση των φαινομένων μέθης.

Ο δυισμός αυτός της μπίρας συνεχίζει μέχρι και στις μέρες μας, ακόμα και σε νέες μορφές λαϊκής πίστης, σε άυλες κατασκευές όπως οι νόμοι, ειδικά στις ΗΠΑ. Το πιο τρανταχτό παράδειγμα έρχεται από την πολιτεία της Άιοβα, όπου μια νεαρή γυναίκα καταδικάστηκε το 2015 για «δημόσια μέθη», εξαιτίας της κατανάλωσης αλκοόλ στα σκαλιά του σπιτιού της. Όπως οι έννοιες της ιδιοκτησίας, της ελευθερίας, και του «έννομου βίου» αλλάζουν με τις κοινωνίες γύρω τους, έτσι ακριβώς και η θέση της μπίρας μέσα σε αυτές. Τίποτα δεν αναδεικνύει την ιστορικότητα της μπίρας περισσότερο από τις πρακτικές που στήνονται γύρω της, λατρευτικές, θρησκευτικές, μουσικές, νομικές, ή οτιδήποτε άλλο μπορεί να σκεφτεί ο κάθε ένας μας.

Αυτό δεν είναι απλώς ένα τωρινό συμπέρασμα. Κάθε αγαθό στην διατροφή μας αλλάζει νόημα και θέση στην κοινωνία ανάλογα με την κοινωνία γύρω του καθεαυτή. Αρκετοί από μας θα θέλαμε το χαβιάρι να κοστίζει λιγότερο από το ελαιόλαδο, αλλά είναι κάτι που έζησαν οι προπαππούδες μας περί τα 1910, όταν οι σχέσεις με τις χώρες-παραγωγούς ήταν πολύ διαφορετικές, και το χαβιάρι δεν αποτελούσε απαρέγκλιτα μια μεγαλοαστική απόλαυση. Έτσι και η μπίρα, περίπου 1500 χρόνια πίσω, στη μεταβολή από την Ύστερη Αρχαιότητα στον Πρώιμο Μεσαίωνα. Όχι τόσο στην τιμή βέβαια, όντας ένα ανέκαθεν προσιτό οικονομικά προϊόν, αλλά σίγουρα στις αντιλήψεις περί της πολυτέλειας ή του πολιτισμικού στάτους της.

Μπριγκίτ – Θαύμα, θαύμα! Γυναίκες ζυθοποιοί φτιάχνουν… μπίρα.

Όπως γνωρίζουμε, η Ρώμη έχει πέσει πολλές φορές. Γότθοι, Βησιγότθοι, Φράγκοι, Οθωμανοί, εμφύλιοι, αμέτρητοι οι λόγοι, οι συνέπειες, οι ημερομηνίες, και ακόμη περισσότερες οι ερμηνείες. Η Ρώμη, η αιώνια πόλη είναι ακόμα εκεί, το Βατικανό μακροημερεύει, και παρά τις όποιες αλλαγές, οι Ιταλοί ακόμα πίνουν κρασί, το αίμα του Ιησού. Είναι όμως σχεδόν ειρωνικό πως με την εγκαθίδρυση του Χριστιανισμού, (επαν)έρχεται και η μπίρα στη Μεσόγειο, και κατά συνέπεια, στον τότε σχηματιζόμενο Χριστιανισμό που έχει εξαπλωθεί στα απώτερα πέρατα της Αυτοκρατορίας. (Ξανα)γίνεται όχι απλώς ένα αποδεκτό ποτό, αλλά καθώς ο Χριστιανισμός μπλέκεται με τις κέλτικες, σκοτικές, βρετανικές, και πικτικές παραδόσεις, έρχεται στις αναδυόμενες κουλτούρες ως ένα πυρηνικό στοιχείο της θρησκείας τους. Ειδικά αν συνυπολογίσουμε το πόσο οι Ρωμαίοι και κατά συνέπεια οι έστω-συνεχιστές τους, εκτιμούσαν την Αιγυπτιακή κουλτούρα, μας κάνει εντύπωση το πώς η μπίρα έφτασε να θεωρείται «βαρβαρικό» ποτό. Ίσως ο Διόδωρος να είχε δίκιο όταν θεωρούσε πως οι βάρβαροι έπιναν μπίρα απλώς και μόνο επειδή δεν είχαν πρόσβαση στο κρασί (όχι, δεν είχε).

Παρόλα αυτά, η εντύπωση αυτή δεν κράτησε παρά ελάχιστους αιώνες. Ο Ρωμαίος αριστοκράτης ιστορικός, και γερουσιαστής, Τάκιτος ανέφερε πως τα γερμανικά φύλα αποτελούσαν απειλή άπαξ και έπαψαν να ζουν νομαδικά και έχτισαν μονιμότερα καταλύματα όπως μαρτυρείτο από τις ζυθοποιητικές τους πρακτικές κι εγκαταστάσεις. Οι Ρωμαίοι θεώρησαν πως απειλούνται από τα φύλα αυτά μόλις εκείνα έπαψαν να έχουν —κατά τους Ρωμαίους— επεκτατικές βλέψεις. Είναι γοητευτική η ειρωνεία της ιστορίας, δεδομένης της εξέλιξης της Γερμανίας και των σχέσεών της με την Ιταλία και τον επεκτατισμό. Μακάρι η ποιότητα της ζυθοποιίας να αποτελούσε όντως πολιτικό δείκτη.

Πίσω όμως στην Ύστερη Αρχαιότητα, όπως κάθε τρεμάμενη αυτοκρατορία με κρίση ταυτότητας, έτσι και η Ρώμη ξεπέρασε τα κόμπλεξ κατωτερότητάς της μετά τη κατάλυσή της και ευτυχώς σήμερα έχουμε απολαυστικότατες ιταλικές grape ales, καθώς και τις «μοναστηριακές» μπίρες, πολλές εκ των οποίων κατέχουν θέση ιδιαίτερα περίοπτη στις προτιμήσεις των ζυθολατρών. Ο ελληνορωμαϊκός —και αργότερα, Ρωμαιοκαθολικός και ακόμα αργότερα, Αγγλικανικός— Χριστιανισμός εισήλθε στις «βαρβαρικές» κοινωνίες της Δυτικής Ευρώπης και γέννησε νέες παραδόσεις και ιστορίες.

Αγία Μπριγκίτ

Μία εξ’αυτών, είναι κι ο θρύλος της Αγίας Μπριγκίτ, της έως τότε κελτικής τριπλής θεάς Μπριγκάντια, η οποία αγιοποιήθηκε και αγαπήθηκε ιδιαίτερα από τους Ιρλανδούς χριστιανούς, σε σημείο που σήμερα είναι η προστάτιδα της Ιρλανδίας. Κόρη σκλάβας, γεννημένη στο κατώφλι του σπιτιού της, ένα ιδιαίτερα μαγικό σημείο στις δρυιδικές πίστεις, δεν είναι τυχαίο πως τα θαύματά της θυμίζουν τα αντίστοιχα κάποιας παγανιστικής, λαϊκής θεότητας. Οι αγελάδες μπορούν να αρμεχθούν τρεις φορές τη μέρα, η αποθήκη της δε στερεύει ποτέ από φαγητό για τους ξένους, μια κουτάλα βούτυρο από τον κουβά της γεμίζει δεκάδες ίδιους. Το πιο σημαντικό όμως ταλέντο της ήταν στο βράσιμο της μπίρας. Οι γυναίκες ζυθοποιοί βρήκαν στο πρόσωπό της μια ηγετική μορφή.

Ένα σακί από τη βύνη της μπορεί να ποτίσει 17 εκκλησίες. Όσο παγανιστικό κι αν αυτό ακούγεται, οι Ιρλανδοί καταφέρνουν να φέρουν και το Χριστιανικό στοιχείο στην ιστορία της, αφού η Αγία Μπριγκίτ έχει την ικανότητα να μετατρέψει το νερό σε μπίρα. Αν σας θυμίζει τον γάμο της Κανά, καλώς. Γιατί και τα περί βουτύρου και αγελάδων, έχουν άμεση σχέση με τον πολλαπλασιασμό της ψαριάς από τον Ιησού. Είτε ο Χριστιανισμός δεν έχει πολλά μοναδικά στοιχεία, ή οι άνθρωποι απανταχού κι οποτεδήποτε έχουν πολύ παρόμοιες ανάγκες και τις ανάγουν σε συμβολισμό. Όπως επί παραδείγματι, την πείνα, τη λειψυδρία, την αρρώστια, και τον πόνο. Αρκετά υλικά, χειροπιαστά όλα τους, σχεδόν σαν το υλικό να αποτελεί τη βάση των κοινωνιών και αυτό που αλλάζει να είναι η πρόσβαση σε αυτό. Ευτυχώς για εμάς, η μπίρα είναι ευρύτατα διαθέσιμη ακόμα και χωρίς την Αγία Μπριγκίτ.

Να είμαστε βέβαιοι πως αυτές οι τρεις (έστω, τέσσερεις) μορφές, αυτές οι γυναίκες ζυθοποιοί δεν είναι οι μόνες στην ιστορία της μπίρας. Επιπλέον, η παράθεση μερικών ονομάτων και επιγραμματικών αναφορών δεν περιγράφει τη δυσθεώρητη προσφορά των γυναικών της μπίρας, από την προϊστορία μέχρι την τελευταία βρασιά της αγαπημένης σας stout.

Σήμερα; 

Η εξαφάνιση (ή καλύτερα, διαφανοποίηση) της γυναίκας ζυθοποιού, της ζυθοπότεως, ή ακόμα και της σερβιτόρας, έρχεται με τη βιομηχανοποίηση αυτής. Οι γυναίκες ζυθοποιοί, αλλά και το επάγγελμα εν γένει που διαρκώς εξελισσόταν και παρέμενε κοινωνικά ενημερωμένο, ήρθε η μοντερνικότητα για να το διαμορφώσει ως ανδρικά αποκλειστικό. Οι κοινωνικές δυνάμεις και νόρμες που αναδύθηκαν μαζί με τη μαζική παραγωγή και εδραίωσαν την πρόστυχη πατριαρχία δε θα μπορούσαν να αφήσουν την μπίρα αλώβητη. Το κατά πόσο αυτό αλλάζει ενώ το πλαίσιο παραγωγής παραμένει σταθερό, θα το αφήσουμε να το κρίνει η Ιστορία. Ή έστω, ο αναγνώστης.

^[1] Σε άλλες ερμηνείες, η Σεκμέτ μεταμορφώνεται σε Μπαστέτ, η θεά-γάτα, προστάτιδα της εγκυμοσύνης, της σαρκικής ευχαρίστησης, και της προστασίας απέναντι στα κακόβουλα πνεύματα.

Σπύρος Μπουντούκης

*Ιστορικός το πρωί, σομελιέ τη νύχτα. Ο Σπύρος Μπουντούκης πιστεύει πως τα σημαντικότερα πράγματα στη ζωή είναι τα μιούζικαλ, οι ξηρές lambic, μία (ή πολλές) Guinness με Premier League, τα Χανιά και το Μιλάνο. Αγαπάει τόσο την εστίαση, που αγνοεί συστηματικά τον ορθοπεδικό του.